Teorija polariziranog razvoja

problem nejednakog regionalnog razvoja – posljedica ekonomskih, socijalnih i političkih faktora te raznovrsnosti prirodne osnove predind. razdoblje: heterogenost prirodne osnove  nejednaki razvoj ind. razdoblje: jačanje regionalnih razlika

urbano bazirana industrija  jači razvoj gradova, zaostajanje ruralnog prostora razvijene, urbano-industrijske regije nerazvijene (slabije razvijene) regije ključna uloga gradova – utjecaj na okolicu  širenje inovacija i razvojnih impulsa

Teorija polariziranog razvoja javlja se 50-ih godina 20. st. pokušava objasniti nejednaki regionalni razvoj na toj teoriji zasnivaju se mnogi instrumenti planske politike njezin razvoj – kroz nekoliko koncepata (kružne kumulativne kauzalnosti, polova rasta, polariziranih regija, centara rasta/razvoja...)

Koncept kružne kumulativne kauzalnosti ekonomski razvoj se u prostoru širi preko točaka, čvorišta odnosno polova pritom dolazi do izražaja proces kružne kumulativne kauzalnosti: posljedica – nejednaki regionalni razvoj

Koncept kružne kumulativne kauzalnosti Myrdal (1957) – tijek kapitalističkog razvoja produbljuje međuregionalne nejednakosti dvije grupe efekata: efekti “ispiranja” (backwash effects) i efekti širenja (spread effects) kod spontanog razvoja – efekti “ispiranja” snažniji od efekata širenja  potreba za planskim mjerama Hirschmann (1958) – polarizacijski efekti i efekti “prokapljivanja” (trickling-down effects)

Koncept polova rasta F. Perroux (1950) - pôles de croissance primijenjen u praksi kao instrument planske politike gospodarski se razvoj širi preko određenih točaka, tj. polova rasta apstraktan funkcionalni ekonomski prostor pol – “motorna” jedinica koja potiče ekonomski razvoj (jedno poduzeće, grupa poduzeća ili sektor industrije) – jedinica postaje pokretačka snaga kada je sposobna utjecati na druga poduzeća tako da se ona povećavaju, mijenjaju svoju strukturu, organizaciju, pospješuju napredak

poticajni efekti i efekti “kočenja” kasnije dopune koncepta: od početnog apstraktnog ekonomskog prostora prema konkretnom, stvarnom razvoju (umjesto sektoralnog, sektoralno-regionalni karakter)

zajedničke spoznaje Myrdala, Hirschmanna i Perrouxa: 1. u topološkom apstraktnom prostoru ne dolazi do stvaranja jednakih ekonomskih jedinica; dominirajuće i ovisne jedinice čine neuravnoteženi, međuzavisni polarizirani sustav 2. ekonomski razvoj je rezultat neuravnoteženja, a pokreće kružni, kumulativni sistem u jednom pravcu; polarizacija i uravnoteženje su sagledani u funkciji ekonomskog rasta 

3. presudni faktori za neuravnoteženje su: inovacije, interindustrijska isprepletenost i povezanost (s unutrašnjim i vanjskim efektima) te odluke poduzeća 4. neuravnoteženi (polarizirani) razvoj manifestira se u stvarnom prostoru, među pojedinim regijama, zemljama pa i kontinentima; polarizacija je posljedica, ali i funkcija razvoja jer u različitim prostorima utječe na rast (razvoj)

Koncept industrijskog kompleksa koncept polova rasta potakao ideju da su neki tipovi industrija vrlo pogodni za poticanje ekonomskog rasta  koncept ind. kompleksa prema Isardu, “industrijski kompleks” je skup djelatnosti koje djeluju na određenoj lokaciji i pripadaju grupi djelatnosti koje služe za proizvodnju, trgovinu ili druge odnose (npr. prerađivački lanac od jedne sirovine do različitih finalnih proizvoda) obuhvaća jedno područje uske tehničke, tržišne i lokacijske međuzavisnosti i komplementarnosti

Koncept industrijskog kompleksa uzima u obzir saznanja teorije lokacije uključuje konkretnu, regionalnu dimenziju sagledava regionalne i vremenske razlike, tj. uzima u obzir sile i mehanizme koji djeluju u različitim vremenima i prostorima primjena u regionalnom planiranju u bivšem SSSR-u (industrijski, ekonomski rajoni)

Koncept polariziranih regija Boudeville, 1966. izvorni koncept polova rasta primjenjuje na geografski prostor i regiju (regije: homogene, polarizirane i planske) polarizirana regija: skup elemenata međusobno zavisnih u određenoj hijerarhiji (npr. hijerarhija naselja) – jedan centar sa svojim gravitacijskim područjem polarizaciju ne shvaća kao rast sektoralnog pola koji putem “motornih jedinica” potiče razvoj, već kao dominaciju velikog grada koji preko svojih satelitskih naselja utječe na regionalne i ekonomske procese razvoja (veliki grad je pol razvoja, a sateliti polovi rasta)

Koncept centara rasta (razvoja) umjesto pola, naglašava se centar, odnosno grad Hansen (1972.) pol rasta definira kao urbano središte ekonomskih djelatnosti koje može postići samostalni razvoj do stadija kada se rast širi u polariziranu regiju ili u druge, slabije razvijene regije bitan faktor nejednakog razvoja je nejednaki razmještaj centara (gradova)

Primjena koncepta centara razvoja u regionalnom planiranju sredstvo za oživljavanje razvoja slabije razvijenih regija (uspješniji razvoj ako su pod utjecajem gradskih privreda) jedan od instrumenata planske politike razvoja razlike u primjeni: slabije razvijene zemlje – u funkciji integracije pojedinih regija u cjelovit ekonomski razvoj razvijene zemlje – smanjiti regionalne disparitete

Primjena teorije centara razvoja u regionalnom planiranju Njemačka – 1965. (zakon o regionalnom uređenju) – predviđeni centri razvoja na razini velikih prostornih jedinica i na nižoj razini unutar njih s obzirom na ciljeve, tri tipa centara razvoja centri višeg reda – smanjivanje razlika u zapošljavanju i infrastrukturi velikih prostornih cjelina centri srednjeg reda – poboljšavanje strukture zaposlenosti unutar velikih prostornih cjelina, osobito u pojedinim njihovim dijelovima centri srednjeg reda – poboljšanje infrastrukture pojedinih dijelova velikih prostornih cjelina

Primjena teorije centara razvoja u regionalnom planiranju Velika Britanija – prvi put uveden 1963. u problemskim regijama radi poticanja razvoja i manjivanja reionalnog dispariteta: najprije za SI Englesku i Središnju Škotsku (u regionalnom planiranju, ali i u urbanističkom planiranju)

Primjena koncepta centara razvoja u regionalnom planiranju Francuska Pariz i “francuska pustinja” (Gravier) 8 regionalnih centara razvoja (métropoles d’équilibre) Bordeaux Lille, Roubaix, Tourcoing Lyon, St. Etienne, Grenoble Marseilles, Aix, Foss Nantes, St. Nazaire Strasbourg Nancy, Metz, Thionville Toulouse

Primjena koncepta centara razvoja u regionalnom planiranju Italija – Jug Italije (Mezzogiorno), potkraj 1960-ih; predviđene 42 jezgre industrijskog razvoja, odnosno 5 velikih područja (od Rima i Pescare prema J) primjena u regionalnom planiranju u zemljama u razvoju

Čile polovi razvoja nacionalnog reda (Santiago) multiregionalni nacionalnog značenja (Antofagasta, Valparaiso, Concepción) regionalni (Arica, Punta Arenas, Valdivia i dr.) smanjivanje centralizma primarog grada i uravnoteženiji razvoj

Brazil poticanje razvoja centara srednjih veličina i razvoj novog glavnog grada Brasilia – rubno položen novi glavni grad Brazila – planski izgrađen od 1960. g. (oko 2 mil. st. danas)

Kolumbija disperzni razvoj industrije i decentralizacija drugih funkcija Bogotá – nac. metropola Medellín, Cali, Barranquilla – metropole uravnoteženja 3. i 4. razina – reg. centri 30.000 – 200.000 st. 5. i 6. razina – lokalni i servisni centri

Afrika Nigerija – 1965. planskim mjerama predviđen razvoj 16 centara razvoja Abuja – od 1990. glavni grad Tanzanija – “ujamaa” koncept (koncentracija naseljenosti u ruralnim naseljima) i koncept centara razvoja (veći centri) osnivanje 9 centara razvoja i premještanje glavnog grada iz Dar es Salaama u Dodomu

Azija Iran (plan 1974-78) – razvoj 7 većih centara razvoja (Tabriz, Arak, Ahvaz, Abadan, Isfahan, Shiraz, Mashhad) Indija – težište na centrima srednjih veličina i manjim gradovima  razvoj centara 4 stupnja hijerarhije uslužni centri na lokalnoj razini centri razvoja na mikroregionalnoj razini centri razvoja na mezoregionalnoj razini centri razvoja na makroregionalnoj razini

dvije skupine centara razvoja: inducirani (dirigirani) centri razvoja spontani centri razvoja

koncept centara razvoja nije ispunio očekivanja – regionalne razlike čak su se i povećavale u Latinskoj Americi – sredstvo za prostornu dominaciju – preko transnacionalnih kompanija – ovisna industrijalizacija – ekonomska moć se nalazi izvan (vanjski centri i metropole)

Novi koncepti INDUPOL koncept (industrijalizacija, urbanizacija, polarizacija) – decentralizirana koncentracija (u periferne regije) strategija planiranja – serijom međusobno povezanih akcija i mjera u određenom prostoru stimulirati proces urbanizacije i industrijalizacije, čime bi se stvorili efekti koji bi pozitivno utjecali na socijalnu i ekonomsku strukturu prostora cilj: preobrazba privrede u međuzavisnom urbanoregionalnom sistemu (uključuje: prostornu, ekonomsku i socijalnu strukturu)

Osovine razvoja – specifičan oblik prostorne koncentracije više stupnjeva razvojnih osovina (u skladu s funkcionalnom hijerarhijom i veličinom prostora) komunikacijske, prometne, osovine naseljenosti, industrijske osovine itd. utječu na ekonomski razvoj svojim poticajem i svojim posredničkim djelovanjem (Pottier)

koncept optimalnog reda veličine gradova (tipovi – pravilni, prijelazni i nepravilni red veličine gradova)

Red veličine gradova Hrvatske

Koncept centar-periferija (Friedmann) četiri stadija u evoluciji prostorne organizacije u procesu nacionalnog razvoja

regionalni razvoj dovodi u vezu s prostornom organizacijom 4 tipa regija: 1. regije jezgre (na više razina) 2. prijelazne regije s tendencijom poboljšanja (posebno razvojne osovine) 3. prijelazne regije s tendencijom stagnacije (periferne, pretežno agrarne regije stare naseljenosti) 4. regije mlađe kolonizacije koncept jezgra-periferija primjenjiv na više razina

Koncept depolarizacije (Richardson, 1980) – proces polariziranog razvoja je vremenski ograničen i, s vremenom, sile decentralizacije će smanjivati polarizaciju i regionalne razlike 4 faze razvoja: 1. regionalna koncentracija (dihotomija centar-periferija) 2. intraregionalna decentralizacija 3. interregionalna decentralizacija 4. razvoj stabilnog urbanog hijerarhijskog sistema

Urbano temeljeni ruralni razvoj nužnost integracije prostornog razvoja – ruralna ekonomija bi trebala biti integrirana u urbanu - “agropolitanska” strategija regionalnog razvoja (Friedmann, Douglas) razvoj paralelne ekonomije: a) za lokalne potrebe i lokalno tržište, b) za izvoz prostorna organizacija na celularnom principu – male, samostalne prostorne jedinice (“agropolitanski distrikti”) predviđena za slabije razvijene zemlje